Жаҳонда парламент журналистикасининг ташкил топиши бевосита Парламентнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Парламент ҳақидаги замонавий тасаввурлар халқнинг минг йиллик бошқарув усули асосида шаклланган. Кейинчалик олимлар мазкур бошқарув усулини “демократия” деб аташган. Демократиянинг идеал шаклида барча фуқаролар сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эга бўлиб, долзарб масалаларни муҳокама этиш учун бир жойда тўпланадилар. Натижада овоз бериш йўли билан қарор қабул қилинади. Албатта, бундай бошқарув усули кичик аҳоли пунктлари учун самаралидир, аммо бутун давлат миқёсидачи? Бир жойга бараваракайига 10 миллион ёки ундан ортиқ одамларни йиғиб бўлармиди? Йиққан тақдирда ҳам бундай йиғилиш неча кун давом этади? Чунки, қоидага кўра, ҳар бир фуқарога ўз фикрини айтиш учун сўз бериш керак. Шу сабабли кўп сонли фуқаролар номидан гапира оладиган битта вакилни сайлаш тақозоси пайдо бўлди. Албатта бу “соф демократия” эмас эди. Чунки сайланган фуқаронинг ўз дунёқараши, воқеа-ҳодисага нисбатан ўз фикри бўлади. Айнан соф демократия инъикосини биз замонавий Швейцария бошқарувида кўришимиз мумкин. У ерда бир йилга “амтман”, яъни депутатлар сайланиб, улар профессионал даражада қонун лойиҳасини ишлаб чиқишади, овоз бериш ҳуқуқига эга фуқаролар эса уни ё тасдиқлашади ёки йўқ. Бундай бошқарув кўриниши плебисцитар демократия деб аталади[1].
| ! “Плебисцитар” сўзи лотин тилидаги plebiscitum сўзидан олинган бўлиб, умумхалқ муҳокамаси доирасида қарор қабул қилишни англатади. |
Бунда қонун матнини ўзгартириш мумкин бўлмайди. Фақатгина “ҳа” ёки “йўқ” деган овоз берилади, холос. Аҳоли сонининг ўсиши, ижтимоий-сиёсий бошқарувнинг мураккаблашуви натижасида репрезантитив демократия, бундан ташқари айнан “демократия” сўзини “вакиллик” сўзи билан алмаштириш эҳтиёжи ҳам юзага келди. Ҳозирда мазкур функцияни Парламент тизими амалга оширмоқда.
“Парламент” тушунчаси инглизча “Parliament”дан келиб чиқса-да, аслида у французча феъл – “parler” – “гапирмоқ”дан ҳосил бўлган. Айтиш жоизки, француз революциясигача у ерда чекка ўлкалар даражасидаги судларгина Парламент деб юритилган ва шунинг оқибатида у инглизчада эквивалент сифатида қабул қилинган[2].
Инсоният тарихига назар ташлар эканмиз, биринчи минг йиллик чегарасидаёқ халқ йиғинлари шаклланганига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Масалан, Юнонистон шаҳарлари ва Римда, кейинчалик Англия ва Испанияда — йиғинлар, қадимий Новгородда — вечелар фаолият кўрсатган. Нисбатан ёши катта бўлган Парламентлар қаторига Испаниянинг кортесини ҳам қўшиш мумкин. Энг қадимги Парламент туғилган мамлакат билан Исландия бу борада рақобатлашади. Тарихчилар Исландия пойтахти Рейкьявик яқинида жойлашган бир нечта катта тошлар ўрнида “очиқ осмон остидаги дастлабки Парламент бўлган”лигини исботлашга ҳаракат қилишмоқда. У ҳозир ҳам олдинги номи билан “Альтинг” деб аталади. Исландияликлар бу ерда қадимги викинглар давлат фаолиятини муҳокама этиб, муаммоларини ҳал қилишган, деб ҳисоблайдилар.
Фуқаролар ёки “танланганлар” (оқсоқоллар, вакиллар, князлар, аслзодалар) бу мажлисларда у ёки бу ҳудуддаги долзарб муаммоларни муҳокама қилишган. Ҳудудларнинг чекланганлиги эса, бундай мажлисларни деярли мунтазам ўтказишга етарли имкон берган. Аста-секин муҳокама қилинаётган муаммолар янада аниқлаштирилиб шахсий, баҳсли ва судга оид ишлар билан бир қаторда, умумаҳамиятли ишлар, яъни уруш ва тинчлик муаммолари, қўшнилар билан ўзаро муносабат масалалари муҳокама қилинган. Бундай муҳокамаларни Парламентнинг тарихий тимсоли ёки унинг шаклланишидаги дастлабки босқич сифатида қараб чиқиш мумкин[3].
Парламент ривожланишининг иккинчи босқичи, унинг давлат форуми сифатида майдонга келиш даврига тааллуқлидир. Парламентнинг ватани Англия ҳисобланади. XII-XIII асрлардаги Англия Парламенти биринчи бўлиб бундай ролни қўлга киритиб, хатто мумтоз намуна сифатида тан олинган. Қирол ҳокимияти йирик феодаллар (лордлар), олий руҳонийлар ва шаҳарлар ҳамда графликлар вакилларининг йиғилишини чеклаган эди. Кейинчалик, XVI—XVII асрларда Парламент подшо ҳузуридаги кенгаш вазифасини бажарувчи табақавий-ваколатли идорага айланган. Қатламларга кўра ташкил этилган бундай муассасалар кейинчалик Польша, Венгрия, Франция, Испания ва бошқа мамлакатларда пайдо бўлди. Оқибатда улар ҳозирги типдаги ҳукумат муассасаси кўринишигача ривожланди ва шу орқали танилди[4].
Парламент тараққиётининг учинчи босқичи XVII аср охиридан бошлаб XIX аср охирларигача бўлган даврни қамраб олади. Бу даврда Парламентаризм ғоялари тўлиқ шаклланиб бўлди. Европа файласуфлари Ж.Локк, Ж.Ж.Руссо, Ш.Монтескье, Вольтернинг асарларида, шунингдек, 1787 йилги Америка Конституцияси “оталари”нинг сиёсий трактатларида халқ суверенитети, ҳукмдор ва оддий одамлар орасидаги ижтимоий шартнома ғояси ишлаб чиқилган эди.
Парламентларнинг давлатлар механизми ва функцияларида тутган ўрнига келсак, ҳокимиятни бўлиш назариётчилари Ж.Локк ва Ш.Монтескье уларнинг роли кўпроқ қонунчилик функциясини амалга оширишда дея чеклашган. XVIII-XIX асрларда юзага келган миллий (халқ) вакиллиги концепцияси қуйидаги принциплар мажмуи сифатида баён қилиниши мумкин[5]:
1) миллий (халқ) вакиллиги Конституция билан таъсис қилинади;
2) миллат (халқ) суверенитет тарғиботчиси сифатида Парламентни ўз номидан қонунчилик ҳокимиятига вакил қилади (кўпинча адабиётларда суверенитетни амалга оширишга вакил қилинган деб ноаниқ изоҳланади);
3) шу мақсадда миллат (халқ) Парламентга ўз вакилларини (депутатлар, сенаторлар ва ҳоказо) сайлайди.
4) Парламент аъзоси – уни сайлаганларнинггина эмас, балки бутун миллатнинг вакилидир, чунки улар сайловчиларга боғлиқ эмас, сайловчилар уларни чақириб олиши мумкин эмас.
Конституциявий ҳуқуқ бўйича файласуф Леон Дюгининг таъкидлашича: “Парламент миллатнинг вакиллик мандатидир”[6], яъни вакилликнинг баён этилган конструкцияга нисбатан муносабати миллатлар ўртасида ва умуман Парламентлар ўртасида мавжуд.
Бироқ бу муносабатлар, “мандат” ва “вакиллик” сўзининг маъносидан келиб чиқилса, улар мўлжалланганидан бошқачароқ бўлиб чиқади. Л.Дюгидан ярим асрдан сўнг француз сиёсатчиси Марсель Прело бу ҳақда шундай ёзган эди: “Сайловчининг ўз иродасини ифодалаши у ёки бу шахсни сайлаш билан чекланади ва сайланган шахснинг ҳолатига ҳеч бир таъсир кўрсата олмайди. У фақат Конституция ва қонунлар билан аниқланади. Шу билан бирга “мандат” атамасини 1789 йил доктринада эълон қилинган мазмунда тушуниш лозим. “Вакиллик” сўзи унга лингвистик нуқтаи назардан мантиқ бериш мумкинлигига қарама-қарши маънода тушунилади. Бевосита ва эркин ҳолда миллат истагини яратувчи сайланган шахс, тўлиқ мустақилликка эга бўлади”.[7]
Бошқача айтганда, Парламент миллат (халқ) нимани хоҳлаётганини аниқ билади ва унинг қонунлардаги ҳамда бошқа актлардаги эркини ифодалайди. Бунда у ҳеч кимнинг назоратида бўлмайди. Парламент эрки миллат эркидир. Вакиллик бошқаруви ғояси мана шундан иборат. Уни XVIII аср француз революцияси арбоби Э.Ж.Сьейесдан тортиб М.Прелогача бўлган француз назариётчилари нодемократик, деб ҳисоблашган. Чунки у фуқароларга ўз эркини Парламентга боғлашни рад этади.
Француз мутафакири Ж.Ж.Руссо юқори ҳокимият бирлиги ғоясини асослаб берди ва шундан қонунчилик ҳокимиятининг ижро ҳокимиятини назорат қилиш ҳуқуқи келиб чиқди
Ҳокимиятнинг бўлиниши ҳақидаги маълум доктринада қонун чиқарувчи ҳокимият сифатида Парламентга муҳим аҳамият берилди.
Ривожланаётган мамлакатларда, айниқса Африка ва Осиёдаги бир қатор давлатларда, Парламентлар расмиятчилик учун ривожланган Ғарб мамлакатлари модели бўйича қурилса-да, амалда одатда ҳокимиятсиз бўлиб, ҳақиқий ҳокимиятнинг Парламентдан ташқари марказлари қарорларини рўйхатга олади, холос.
Парламент — халқ номидан устувор бошқарув қарорларини қабул қилишга қонуний ваколатли орган бўлиб, у мазкур давлат барча фуқароларининг манфаати ва эркини ифодаловчидир. Унинг миллий ёки халқ вакиллиги сифатида аҳамияти шундан келиб чиқади.
Парламентнинг ривожланишидаги тўртинчи босқич XIX асрни ўз ичига олади. Бу даврда Парламент давлат органи сифатида батамом шаклланиб бўлди. Сайлов қонунлари Парламент аъзоларини мунтазам сайлаш асосини яратади. Парламент амалда ягона қонунчилик манбаига айланиб, қонунни қабул қилиш ҳуқуқи фақат унга берилди. Ўша вақтда Парламент институтлари қонун яратиш жараёни, депутатлар мақоми, ижро органлари, партиялар, матбуот билан муносабатлар шакллана бошланади.
Парламент ривожланишининг бешинчи босқичи XX асрга тўғри келди ва Парламент аҳамиятининг ўсиши билан характерланади. Агар асрнинг биринчи ярмида Парламентлар давлат тизимида ўзини исботлаши керак бўлган бўлса, иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда Парламентнинг устуворлик ғояси оммавий тарзда тан олинди. Жаҳон ҳамжамияти ушбу ғоянинг кафолатига айланди. Парламентлар жамоатчилик фикрини фаол акс эттириш ва унга таъсир қилиш орқали ижтимоий ҳаётда тўлиқ маънода марказий ўринни эгаллади. Уларнинг етуклиги демократик фуқаролик жамиятининг кўрсаткичи сифатида хизмат қилади. Парламент институтлари катта тажриба орттирдилар ва уларнинг давлат ҳокимиятидаги бошқа тармоклар билан нисбати давлатчиликнинг ҳаракатланувчи омили даражасига кўтарилди.
Парламент ваколатларининг ҳажмига қараб унинг қуйидаги уч хил турини белгилаш мумкин[8]:
- Чекланмаган ваколатли Парламент;
- Мутлақ чекланган ваколатли Парламент;
- Нисбатан чекланган ваколатли Парламент.
Парламентар бошқарув шаклига эга бўлган аксарият давлатларда Парламент ваколатлари чекланмаган ҳисобланади. Бунга Буюк Британия Парламенти классик мисол бўлиши мумкин. Инглиз ҳуқуқшунос олимларининг таъкидлашича, Парламентнинг устуворлиги қуйидагиларни назарда тутади:
- Қонун қабул қилиш соҳасидаги устунлик. Қонун фақат Парламент томонидан қабул қилиниши мумкин, ўз навбатида қонун норматив ҳуқуқий актлар иерархиясида биринчи ўринни эгаллайди;
- Давлат бюджетини тасдиқлаш ва солиқларни жорий қилиш ҳуқуқи;
- Ҳукуматнинг Парламент олдидаги жавобгарлиги;
- Судьяларни ўз лавозимига тасдиқлаш ҳуқуқи;
- Парламент ваколатларига ўхшаш ваколатларни амалга оширувчи рақобатчи ҳокимиятнинг мавжуд эмаслиги.[9]
Ҳуқуқшунос П. Бромхед мутлақ ваколатли Парламент ғоясини ёқлаб чиқади. Унинг таъкидлашича, бунда қонун мазмунига доир ҳеч қандай чекловлар, уни қабул қилишга ҳеч қандай тўсиқлар мавжуд эмас.[10]
Парламентни давлат ҳокимиятнинг олий вакиллик ва якка қонунчилик органи сифатида белгилаган Япония Конституциясида Парламент ваколатлари аниқ санаб кўрсатилмайди. Бу эса, ўз навбатида, Япония Парламенти чекланмаган ваколатли Парламент органи эканлигини тасдиқлайди.
Парламентнинг қонунчилик соҳасидаги ваколатларининг муайян доирага киритилиши, уни мутлақ чекланган ваколатли Парламент сифатида эътироф этиш имконини беради. Франция Конституциясининг 34, 35, 49-моддалари Парламент қонунчилик йўли билан ҳал қилиши мумкин бўлган масалалар рўйхатини белгилаб беради. Қолган масалалар билан асосан ҳукумат шуғулланади. Франция Парламенти ўз ваколати доирасидан четга чиқиб қонун қабул қиладиган бўлса, бу ҳужжат Конституциявий Кенгашнинг хулосасига асосан ҳукумат декрети билан бекор қилиниши мумкин.
Ривожланаётган давлатлар Парламентлари ваколатларини ҳам кўп ҳолларда мутлақ чекланган ваколатлар сифатида қайд этиш мумкин. Сенегал, Габон каби илгари Франция мустамлакаси бўлган давлатларда Парламент, айнан, француз модели асосида жорий қилинган.
Нисбатан чекланган ваколатли Парламентлар кўпроқ учраб туради. Бу каби Парламентлар асосан федератив ёки марказлашмаган унитар тузилиш шаклига эга бўлган мамлакатларга хос. Сабаби, бундай давлатларда марказий ҳокимият органларининг ваколатлари федерация субъектлари ҳуқуқлари билан чекланади, шунга асосан Парламент фақат маҳаллий ҳокимият органлари ҳуқуқи билан чекланган доирадагина ўз фаолиятини юритиши мумкин. Масалан, АҚШ Конгресси фақат Конституцияда аниқ кўрсатиб қўйилган ваколатларнигина амалга ошириши мумкин.
Испания Конституциясида ҳам шунга ўхшаш тартиб ўрнатилган бўлиб, унга биноан, Конституцияда бевосита давлат ваколати доирасига киритилмаган масалалар, Автоном уюшмалар ихтиёрига уларнинг Низомларига асосан берилади.
Умуман олганда, Парламент қандай турдаги ваколатларга эга бўлиши кўп жиҳатдан унинг тузилиш ва бошқарув шаклига, сиёсий тартибига боғлиқ. Бундан ташқари Парламент ваколатларига бевосита давлатнинг демократиявийлик даражаси, у юритаётган сиёсат ҳам таъсир этиши мумкин. Масалан, Президентлик республикаларида Парламент ҳукуматни шакллантиришда деярли иштирок этмайди, ижроия ҳокимияти устидан назорати ҳам у қадар кенг эмас. Парламентар Республикаларда эса Парламент ижроия ҳокимиятини шакллантиришда фаол иштирок этади, ҳукумат раҳбарини сайлайди, фаолияти устидан кучли назорат олиб боради. Тоталитар сиёсий тизим шароитида Конституция ва жорий қонунларда Парламентга кенг ваколатлар берилиши мумкин, бироқ амалда улар қийинчилик билан ҳаётга тадбиқ қилинади.
Парламентнинг энг муҳим ваколатлари сифатида қонун қабул қилиш, молиявий функцияларни амалга ошириш, халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш, давлат органларини шакллантиришда иштирок этиш кабиларни эътироф этиш мумкин.
Молиявий ваколатлар қаторига давлат бюджетини тасдиқлаш, солиқларни жорий қилиш киради. Давлат бюджети, одатда, қонун ҳужжати кўринишида қабул қилинади. Франция, Германия, Россия каби давлатларда айнан шундай тартиб ўрнатилган. Бироқ Япония, Буюк Британия, АҚШ каби давлатларда давлат бюджети дастур сифатида ишлаб чиқилади ва бир қанча қонунлардан таркиб топади.
Парламентнинг солиқларни жорий қилиш ваколати ниҳоятда муҳим сиёсий аҳамиятга эга. Айнан шу ваколат орқали давлатнинг бутун иқтисодий ҳаётига таъсир кўрсатиш мумкин. Кўп ҳолларда бу ваколат бевосита Конституцияда кўрсатиб ўтилади Масалан, Болгария Конституциясининг 60-моддасига биноан, солиқ ва йиғимлар, бу соҳадаги имтиёз ва мажбуриятлар қонун билан белгиланади, уларни жорий қилиш Халқ мажлиси мутлақ ваколатига киради.
Халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш ҳам Парламентнинг ниҳоятда муҳим ваколатларидан бири ҳисобланади. Ратификация – у ёки бу шартномага қўшилишда давлатнинг сўнги розилигидир. Муайян вақт давомида халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш ваколати анъанавий тарзда давлат бошлиғига берилган. Бироқ вақт ўтиши билан халқаро шартномалар давлат ички ҳуқуқ тизимига тобора чуқурроқ кириб борди, халқаро шарномани имзолаган давлатга ўз ички қонунчилигини унда кўрсатилган қоида ва тамойилларга мувофиқлаштириш мажбурияти юклатилди. Ҳозирда халқаро шартномалар Германия ва Австрия Федерал Конституцияларига мувофиқ федерал ҳуқуқнинг таркибий қисми сифатида эътироф этилади. Франция Конституциясига кўра эса, давлат томонидан ратификация қилинган халқаро шартномалар давлат чиқарган қонунлардан устун ҳисобланади.
Халқаро шартномаларнинг ички қонунчилик тизимига бу қадар кучли таъсири, Парламентнинг халқаро шартномаларга қўшилиш борасидаги ваколатни амалга оширишда иштироки заруратини келтириб чиқарди. Акс холда, давлат раҳбари бу борадаги мутлақ ваколатидан фойдаланган ҳолда, хатто, Парламент қабул қилган қонунларни халқаро шартномага қўшилиш орқали ўзгартириши ёки умуман бекор қилиши мумкин бўлиб қолар эди.
Парламентнинг давлат механизмида тутган ўрни ҳақида гапирадиган бўлсак, Ж. Локк ва Ш. Монтескье каби давлат ҳокимиятининг бўлиниши ғояси тарафдорлари унинг ваколатларини асосан қонун ижодкорлигини амалга ошириш билан чеклашга интилишган. Ж. Ж. Руссо эса давлат ҳокимиятининг яхлитлиги ҳақида сўз юритади ва қонунчилик органининг ижроия ҳокимиятни назорат қилиш ғоясини илгари суради[11].
Замонавий Парламент – қонун қабул қилиш функциясини амалга оширувчи давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи. Бу функция ўз навбатида бир қатор молиявий ваколатларни, жумладан, давлат бюджетини қабул қилиш ва унинг ижросини назорат этиш ваколатини ҳам қамраб олади. Давлат бошқарув тизимига қараб, Парламент ҳукуматни у ёки бу даражада назорат қилиш ваколатига ҳам эга ҳисобланади. Масалан, Испания Конституциясига мувофиқ, Генерал Кортеслар (Испания Парламенти) қонунчилик ҳокимиятини амалга оширади, давлат бюджетини қабул қилади ва ҳукумат фаолиятини назорат қилади. Бироқ жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, баъзи ҳолларда Парламентнинг ўзи ҳукумат сиёсати таъсири остида қолиб кетиши ва нисбатан мустақиллигини йўқотиши мумкин. Бу жараённи собиқ Совет давлатлари Парламентлари мисолида яққол кузатиш мумкин. Қолаверса, айрим ривожланаётган Африка ва Осиё мамлакатлари олий вакиллик органлари гарчанд ривожланган мамлакатлар модели асосида шакллантирилган бўлсада, амалда реал ҳокимиятдан маҳрум ҳолда фаолият юритадилар.
Парламентнинг вакиллик хусусияти шундаки, у бутун миллат, фуқаролар номидан иш юритади. Шу сабабли кўп холларда Парламентни номлашда “миллий”, “халқ” атамаларидан кенг фойдаланилади.
VII – XIX асрларда вужудга келган миллий вакиллик концепцияси қуйидаги тамойилларнинг мажмуи сифатида эътироф этилиши мумкин[12]:
- Миллий вакиллик конституция воситасида жорий қилинади;
- Суверенитетнинг мутлақ эгаси сифатида миллат Парламентга ўз номидан иш юритиш ваколатини беради;
- Парламент аъзоси уни сайлаган фуқароларнинг эмас, балки бутун миллатнинг вакили хисобланади, шу сабабли ўз сайловчиларига қарам бўлмайди.
Л. Дюги ва М. Прело каби олимларнинг таъкидлашича, Парламент бутун миллат ўз номидан иш юритиш ваколатини берган орган, у халқ иродасини мустақил тарзда англаб етади ва конституция доирасида фаолият юритади, яъни Парламент ҳеч кимга, шу жумладан, фуқароларга ҳам бўйсунмаган тарзда миллат манфаатидан келиб чиққан ҳолда фаолият олиб боради, унинг миллийлик хусусияти ҳам айнан шунда.[13]
Баъзи олимлар Парламентнинг вакиллик хусусиятига бу каби ёндашувни қоралаб чиққанлар, уларнинг фикрича бу холат Парламентнинг демократик табиатини бутунлай йўққа чиқаради ва Парламентни фуқаролар таъсири доирасига тушириш имкониятидан махрум қилади.
Бироқ тажриба шуни кўрсатмоқдаки, амалда Парламентни тўлалигича фуқаролар таъсири доирасига тушириш жуда мушкул. Бу ҳолат, айниқса, икки палатали тизимга эга давлатлар мисолида яққолроқ кўринади. Жумладан, Франция Конституциясига асосан, Парламентнинг юқори палатаси – Сенат маъмурий-ҳудудий бирликлар вакиллигини таъминлайди. Сенаторларнинг маъмурий-ҳудудий бирликлар – департаментлар аҳолиси томонидан сайланишини ҳисобга олиб, бу вакилларни Парламентда тегишли департамент аҳолисининг бевосита манфаатини таъминлайди, деб ҳисоблаш мумкин эди. Аммо айнан департамент фуқаролари, сенаторга бевосита таъсир ўтказиш, уни назорат қилиш бўйича конституциявий имкониятдан маҳрум ҳисобланади. Бу ҳолат Парламент аъзосини сайловчиларнинг доимий таъсир доирасида ушлаб туриш имкониятини йўққа чиқаради.
Бунинг акси сифатида Германия Парламентининг юқори палатаси – Бундесратни келтириш мумкин. Бундесрат аъзолари Германия ерлари ҳукуматининг расмий вакиллари ҳисобланадилар ва ўз ҳукуматларига бўйсунишга мажбур ҳисобланадилар.[14]
Парламентнинг юридик нуқтаи назардан аҳоли таъсири доирасидан четда бўлиши, унинг демократиклик хусусиятини амалий жиҳатдан истисно қилмайди. Сабаби, Парламентни шакллантиришда партиялар муҳим ўрин эгаллайди. Ўз навбатида партия рўйхати асосида депутатлик ўринларига эга бўлган Парламент аъзолари аксарият ҳолларда партия кўрсатмаларидан четга чиқмайди, ўз навбатида партиялар келажакда Парламентдаги ўз ўринларини сақлаб қолиш мақсадида, сайловчиларнинг фикри, иродаси ва манфаатлари билан ҳисоблашишга мажбур бўладилар. Бу ҳолат миллат иродаси ва депутат фаолияти ўртасидаги узвий боғлиқликни келтириб чиқаради.
Хорижий мамлакатларнинг Парламентлари ўз ваколатларини амалга оширишда бир қанча назорат функцияларини бажарадилар. Жумладан, Парламентлар маълум даражада суд тизимини шакллантиришда ҳам иштирок этади. Масалан, яна ўша АҚШ Конституциясига мувофиқ, Президент Сенат билан бамаслаҳат ва унинг розилиги билан Олий суд судьяларини тайинлайди. Франция Парламенти Президентнинг давлатга хиёнати билан боғлиқ ишларни кўриб чиқувчи Одил судловнинг Юқори судини ва мансабдорлик жиноятлари бўйича ҳукм чиқарувчи Республика Одил судлов судини сайлайди. Германия Федерал Конституциясига мувофиқ, Парламент Конституциявий суд судьяларини ва Судьяларни сайлаш бўйича қўмита аъзоларини сайлайди.
Давлат органлари ва мансабдор шахслар фаолияти устидан назорат олиб бориш ваколати ҳам айнан Парламентга берилади. Бу борада Япония Парламенти фаолияти анча яхши йўлга қўйилган. Япония Парламенти ўз ваколати нуқтаи назаридан ҳукуматга юқори даражада таъсир этиш имкониятига эга ҳисобланади, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Парламент ҳукумат фаолияти устидан назорат олиб боради.
Парламент назоратининг одатий шакли ҳар сессиянинг бошида Бош Вазирнинг ҳукумат сиёсати борасидаги ҳисоботига асосан ҳукумат сиёсатини умумий тарзда муҳокама қилиш ҳисобланади. Бироқ Япония парламентаризми тажрибасида анча кенг қўлланиладиган назорат шакли интерпелляция ҳисобланади. Назоратнинг бу кўринишини қўллаш ҳуқуқига Вакиллар палатасининг аъзолари эга. Интерпелляция ёзма тарзда палата раисига тақдим этилади, раис сўровни рад этиш ҳуқуқига эга, у бу ҳуқуқдан фойдаланган тақдирда сўров муаллифи палата пленумига мурожаат қилиши мумкин. Маҳкама етти кунлик муддат ичида депутат сўровига ёзма ёки оғзаки тарзда жавоб бериши лозим.
Парламентнинг муҳим назорат шаклларидан бири бу Парламент тергови ҳисобланади. Япония Конституциясининг 62-моддасига мувофиқ, ҳар бир палата давлат бошқарувига доир терговларни юритиши, тергов давомида гувоҳларни жалб қилиши мумкин. Бундан ташқари у ёки бу юридик жараён қонун талабларига асосан амалга оширилганини текшириш мақсадида тегишли баённомаларни талаб қилиш ҳар бир палата ваколати доирасига киритилган.
Японияда Парламент тергови анча кенг қўлланиладиган жараён эканлигини қайд этиб ўтиш лозим, кўп ҳолларда Парламент тергови натижаси ўлароқ ҳукуматнинг йирик мансабдор шахслари жавобгарликка тортилган.
Маҳкамага ишончсизлик билдириш резолюциясига ҳам Парламент назоратининг натижаси сифатида қараш мумкин. Ишончсизлик резолюцияси, одатда, парламентарийлар ташаббусига кўра киритилади ёки ишончсизлик Бош Вазир томонидан тақдим этилган ҳукуматга ишонч билдириш резолюциясини рад этиш асосида амалга оширилади. Вакиллар палатаси томонидан ишончсизлик билдириш тўғрисидаги резолюция қабул қилинган ёки ҳукуматнинг ишонч билдириш тўғрисидаги резолюцияси рад этилган тақдирда, Маҳкама тўлиқ таркибда истеъфога чиқиши лозим. Бу тартиб ўн кунлик муддат ичида вакиллар палатаси тарқатиб юборилмаган тақдирдагина қўлланилади.
Судлов ваколатларининг Парламент томонидан амалга оширилиши ноодатий ҳол, сабаби Парламентнинг бу ваколати ҳокимиятлар тақсимланиш тамойилига бир қадар рахна солиши мумкин. Бироқ жаҳон мамлакатларининг баъзи Парламентлари бевосита судлов функцияларини амалга ошириш имкониятига эга эканлигини кўриш мумкин.
Баъзи Парламентларга амнистия эълон қилиш ваколати берилади. Амнистия эълон қилиш гарчанд судлов ваколати бўлмасада, у ёки бу даражада суд ҳокимиятини амалга оширишга қаратилган. Парламентга муайян давлатнинг бошқарув шакли, ҳудудий тузилиши нуқтаи назаридан бошқа ваколатлар ҳам берилиши мумкин.
Парламент ҳақида сўз юритилар экан, шу ўринда парламентаризмга ҳам тавсиф бериш лозим.
| ! Парламентаризм — вакиллик қонун чиқарувчи орган бўлган Парламентнинг бошқа давлат органлари муносабатида расмий устувор бўладиган шароитда қонун чиқарувчилик ва ижро этувчилик вазифаларининг аниқ тақсимланиши билан ифодаланадиган бошқарув тизими. |
“Парламентаризм” атамасига тўхталадиган бўлсак, олимлар уни турлича таърифлайдилар. Одатда парламентаризм деганда, Парламент, унинг ривожланиши ва шаклланиш босқичлари ҳақидаги фикрлар, қарашлар ва ҳуқуқий меъёрларнинг йиғиндиси тушунилади. Парламентаризм тарихи эса Англияда 1215 йилда қабул қилинган “Буюк озодлик Хартияси”дан бошланади. Парламентаризмнинг бугунги кундаги ўрнини ва аҳамиятини қуйидаги хусусиятларда ифодалаш мумкин:
Биринчидан, Парламентлар қонун қабул қилиш вазифасини бажаради. Бу билан инсон, жамият ва давлатнинг фаолиятини ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашда бирламчи қатламни яратишга имкон вужудга келади. Аксарият мамлакатларда қонун ҳуқуқнинг асосий манбаи ҳисобланиб, фуқаролар, давлат органлари, хўжалик ташкилотлари ва демократик институтларнинг қонунга риоя қилиши ўзига хос қатъий ижтимоий талабга айланиб бормоқда.
Иккинчидан, давлатнинг барча институтлари орасида Парламент халқ вакиллигининг ягона органи сифатида намоён бўлди. Бу Парламентни фуқаролар назарида барча учун демократик институт тарзида, партиялар ва ижтимоий ташкилотларга эса мақсад тарзида кўрсатади.
Учинчидан, ҳокимиятнинг учга бўлинишида Парламент асосий институт сифатида намоён бўлиб, ҳар бир давлат органига ўз таъсирини ўтказиши мумкин. Ижтимоий манфаатларнинг жамланиши ва уларни очиқ билдириш имконияти Парламентни давлат ҳокимияти ва бошқа идоралари, “марказ” ва “ҳудудлар” ўртасидаги тафовутни йўқотиш йўлида ҳамкорлик майдонига айлантиради. Аксарият давлатлар Парламентларининг доимий вазифаси ўз ваколати доирасида манфаатлар мувозанатини таъминлашдир.
Ижтимоий ҳаётнинг мураккаблашуви натижасида Парламентлар олдида янги вазифалар пайдо бўлди. Ижтимоий манфаатларни акс эттирувчи марказ сифатида унинг аҳамияти сезиларли даражада ортди. Ижтимоий эҳтиёжларни аниқлаш, плюралистик давлатда манфаатларнинг кўпқирралигини акс эттириш, давлат қарорларини бажариш, умумий жараёнга сезиларли таъсир кўрсатиш, айтилган анъананинг ўсаётган таъсирини кўрсатади. Парламентлар фаолияти ва уни ташкил этиш даражасини атрофлича ошириш зарурияти тобора ортмоқда. Шунинг учун, Парламентни ахборот билан таъминлаш, депутатларнинг касбий малакасини ошириш, қонун яратиш жараёнини, Парламент назоратининг шаклларини, ижтимоий фикрни жамлаш воситаларини такомиллаштириш каби вазифалар парламентаризм тажрибаси нисбатан бой бўлмаган ҳукуматларнинг кун тартибида турибди.
Парламентаризм босқичлари. Парламент ва парламентаризм тарихи бир неча асрларни ўз ичига олади. Агар биринчи Парламент XIII ёки XIV асрларда шаклланган деб ҳисобласак, Парламент ва Парламентаризм тарихини тўрт босқичга бўлиш мумкин.
Биринчи босқич Парламентаризм институтининг ўрнатилиши. Бунда Парламент давлат органи сифатида ўрнатила бошланган. Парламент ўз ўрни ва ролини қидириб, биринчилик учун курашган; уни шакллантириш усуллари ишлаб чиқила бошланган (XIV — XIX асрлар)[15].
Иккинчи босқич – парламентаризмнинг олтин даври – Парламент ва парламентаризм гуллаб-яшнаган давр. У ўз ичига Парламентаризм тарихида ёрқин из қолдирган XVIII асрнинг охири ва XX аср бошларини қамраб олади. Бу даврда Парламент сайлов цензи асосида шакллантирилган бўлиб, фақат бир синфнинг – туғилиб келаётган буржуазиянинг манфаатларини ифодалаган. Айнан шу даврда Парламент аёлни эркакка айлантиришдан ва эркакни аёлга айлантиришдан бошқа ҳар кандай ишни амалга ошира олади, деб айта бошлаганлар.
Бу ибора унинг ўша вақтдаги куч-қудратидан далолат беради. Бу даврда аёллар сайлаш ҳуқуқига эга бўлмаган ва Парламент сайлаш ҳуқуқига эга бўлган шахслар гуруҳининг 10 фоизи томонидангина сайланган.
Учинчи босқични шартли равишда парламентаризмнинг инқироз даври деб аташ мумкин. XX асрнинг бошларида тараққий этган давлатларнинг кўпчилигида ҳолат ўзгарди: бошқа ижтимоий қатламлар ҳам сиёсий ҳаётда қатнашишни талаб қила бошладилар, ушбу қатламлар ва гуруҳлар манфаатларини ифодаловчи партиялар ташкил топа бошлади, цензли сайлаш ҳуқуқи анахронизм деб аталди. Парламент олдингидек қарорлар қабул қилишда тезкор бўлмай, у бир қатлам манфаатларини ифодалашдан тўхтади[16].
Парламент ўз ўрнини ижро хокимиятига бўшатиб бериши кераклиги талаб қилинди ва ҳақиқатда ҳам ижро ҳокимияти лидерлик позициясини эгаллади. Инглиз профессори Женингс Парламентнинг вазифаси мамлакатни бошқариш эмас, балки жамоатчилик фикрини шакллантиришга таъсир кўрсатиш ва ҳукумат хатти-ҳаракатларини назорат қилиш, деб ҳисоблади[17]. “Парламент инқирози” деярли узоқ вақт ҳукм сурди. Охирги йигирма йилликда эса Парламент ўзининг парламентларнинг қайта туғилиши деб аталувчи янги босқичига кўтарилди. XX асрнинг 70-90-йилларида Парламент халқ йиғилишининг фаол ва вакиллик органига айланди.
Замонавий парламентаризмнинг муҳим жиҳатларидан бири қонунчилик органи таркибидаги палаталар миқдоридир. Айни пайтда қонунчилик ҳокимиятининг бир палатали ва икки палатали шакли нисбатан кенг тарқалган. У ёки бу шаклни танлаш кўп жиҳатдан мамлакатнинг тарихий анъаналари, миллий хусусиятлари, иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш даражасига боғлиқдир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳозирги пайтда дунёнинг етакчи ва ривожланган давлатларида асосан икки палатали Парламентлар фаолият кўрсатади. Бундай ҳолатни ҳам федерал, ҳам унитар давлатлар мисолида кузатиш мумкин. АҚШ, Буюк Британия, Франция, Италия, Испания, Бельгия, Голландия, Чехия, Польша, Япония, Швецария, Руминия каби унитар давлатлар шулар жумласидандир. Агар XX асрнинг 70-йилларида икки палатали Парламентлар 45 та давлатда амал қилган бўлса, XXI асрнинг бошига келиб уларнинг сони 70 тага етди. Бундан ташқари ўнлаб давлатларда икки палатали Парламент тузишга тайёргарлик кўрилмокда.
2000 йилда аҳолисининг умумий сони 600 млн. кишини ташкил килган 19 та Европа мамлакатларида икки палатали Парламент фаолият кўрсатди[18]. Бу эса жахонда асосан икки палатали Парламент тузиш анъанаси таркиб топаётганидан далолат беради.
2000 йилда аҳолисининг умумий сони 600 млн. кишини ташкил килган 19 та Европа мамлакатларида икки палатали Парламент фаолият кўрсатди[19]. Бу эса жаҳонда асосан икки палатали Парламент тузиш анъанаси таркиб топаётганидан далолат беради.
2000 йилнинг 14-мартида Парижда бўлиб ўтган ҳуқуқий давлат қуриш ва демократияни мустахкамлашда икки палатали Парламентнинг ролини таҳлил қилишга бағишланган дунё сенаторларининг махсус форумида икки палатали Парламент ҳудудлар, майда ташкилотлар ҳамда давлатнинг алоҳида қисмларининг манфаатларини ҳимоя қилишни кучайтиради, деган хулосага келинган.
“Парламент” сўзи универсал ва деярли дунёнинг ҳар бир мамлакатида тушунилади. Аммо турли давлатларда бу органнинг бошқача қабул қилинган номи мавжуд. Масалан, “конгресс” сўзини биринчи бўлиб америкаликлар қўллаган, кейинчалик бу тушунча Лотин Америкаси ва баъзи бир Осиё давлатларида қабул қилинган. Масалан, Венесуэла ва Филиппинда Парламент конгресс деб аталади,
Чилида эса Парламент миллий конгресс деб аталади. Мазкур тушунча, шунингдек Депутатлар палатаси (Люксембург), Миллий йиғилиш (Португалия, Иордания, Жанубий Корея, Панама, Покистон ва бошқалар), Федератив йиғилиш (федератив мамлакатларда), мажлис (кенгаш), Андорада — Бош мажлис, Сан-Маринода — Катта бош мажлис, Монакода — миллий мажлис, Швецияда — риксдаг, Исландияда — альтинг, Даниянида — фолькетинг, Норвегияда — стортинг сифатида ҳам қўлланилиб келинмоқда.
Наргис ҚОСИМОВА, филология фанлари номзоди
[1] Щербин А. Зарождение и развитие парламентаризма. https://duma.tomsk.ru/content/1_zarozhdenie_i_razvitie_parlamentarizma
[2] Белоусов М. Конституционное право зарубежных стран. http://www.razlib.ru/
[3] Щербин А. Зарождение и развитие парламентаризма. https://duma.tomsk.ru/content/1_zarozhdenie_i_razvitie_parlamentarizma
[4] Ўша ерда
[5] Щербин А. Зарождение и развитие парламентаризма. https://duma.tomsk.ru/content/1_zarozhdenie_i_razvitie_parlamentarizma
[6] История политических и правовых учений. Учебник / Под ред. доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. – М.: Издательство “Зерцало”, 2000. – 322 с.
[7] Heidotting Conley Patricia. Presidential Mandates: How Elections Shape the National Agenda. — University of Chicago Press, 2001, р.39.
[8] Heidotting Conley Patricia. Presidential Mandates: How Elections Shape the National Agenda. — University of Chicago Press, 2001, р.39.
[9] Уэйд Е., Филлипс Г. Конституционное право. -М., ИЛ, 1950, с. 70.
[10] Бромхед П. Эволюция Британской конституции. М., ЮЛ, 1978, с. 199 .
[11] Heidotting Conley Patricia. Presidential Mandates: How Elections Shape the National Agenda. — University of Chicago Press, 2001, р.39.
[12] История политических и правовых учений. Учебник / Под ред. доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. – М.: Издательство «Зерцало», 2000. – 123 с.
[13] Дюги Л. Конституционное право. -М., 1908, с.416 Прело М. Конституционное правоФранции. -М., 1957, с.436
[14] Государственное право Германии. М., ИГП РАН, 1994, с.51 .
[15] История политических и правовых учений. Учебник / Под ред. доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. – М.: Издательство «Зерцало», 2000. – 302 с.
[16] История политических и правовых учений. Учебник / Под ред. доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. – М.: Издательство «Зерцало», 2000. -235 б.
[17] Ўша ерда. 238 б.
[18] История политических и правовых учений. Учебник / Под ред. доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. – М.: Издательство “Зерцало”, 2000. – 219 с.
[19] История политических и правовых учений. Учебник / Под ред. доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. – М.: Издательство “Зерцало”, 2000. – 219 с.