Илмий мақолалар

85

ЎЗБЕКИСТОНДА “ЯШИЛ” ТРАНСПОРТ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ

Калит сўзлар: яшил транспорт, электромобиль, барқарор ривожланиш, углерод изи, инфратузилма.

Дунёда урбанизация жараёнларининг тез суръатда ривожланиши транспорт соҳасини замонавий талабларга мос ҳолда модернизация қилишни тақозо этмоқда. Аҳоли сонининг ўсиши, шаҳар ҳудудларининг кенгайиши ва иқтисодий фаолиятнинг жадаллашиши билан бирга автомобильлар сони кескин кўпаймоқда. Бу эса атмосфера ҳавосининг ифлосланиши, транспорт тирбандликлари, энергетик ресурслар сарфи ва аҳоли саломатлиги билан боғлиқ экологик муаммоларни янада кучайтиради. Автомобиллардан чиқадиган газлар — углерод оксиди, азот оксидлари ва парник газлари — иқлим ўзгариши жараёнини тезлаштирувчи асосий антропоген омиллардан бири ҳисобланади. Халқаро ҳамжамиятда ушбу экологик хавфларни камайтириш ва шаҳар муҳитини соғломлаштириш мақсадида барқарор транспорт тизимларини жорий этиш устувор йўналиш сифатида белгиланган. “Яшил иқтисодиёт” концепциясига мувофиқ, транспорт тизимини электр энергиясига асосланган воситаларга ўтказиш, чиқиндиларни қайта ишлаш ва энергия тежамкор технологияларни жорий қилиш орқали углерод изини қисқартиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва Жаҳон Банки каби халқаро тузилмаларнинг изланишларида транспорт соҳасида “яшил” ечимларни кенг жорий этиш барқарор ривожланиш мақсадларига эришишнинг асосий шарти экани таъкидланади. Ўзбекистонда ҳам сўнгги йилларда атроф-муҳит муҳофазаси ва барқарор ривожланишга йўналтирилган ислоҳотлар доирасида “яшил” транспорт тизимини ривожлантиришга алоҳида аҳамият берилмоқда. Мамлакатда электромобильлар учун инфратузилмани кенгайтириш, жамоат транспортини модернизация қилиш, велосипед ва пиёда ҳаракатини рағбатлантириш, шунингдек маҳаллий электромобиль ишлаб чиқаришни қўллаб-қувватлаш бўйича йўл хариталари қабул қилинди. Бу жараёнлар нафақат экологик хавфларни камайтириш, балки иқтисодиётда янги иш ўринларини яратиш, инновацион технологияларни жорий қилиш ва аҳоли турмуш сифатини ошириш имкониятини беради.

Методлар (Methods)

Ушбу тадқиқотни амалга ошириш жараёнида кўп қиррали таҳлилий ёндашувлардан фойдаланилди. Биринчи навбатда, қиёсий таҳлил усули орқали Ўзбекистондаги транспорт тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар ва лойиҳалар халқаро тажриба билан таққосланди. Бу орқали маҳаллий моделларнинг афзалликлари ва камчиликлари аниқланиб, уларни ривожлантириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди. Шунингдек, меъёрий-ҳуқуқий таҳлил асосида мамлакатда қабул қилинган қонунлар, қарорлар, давлат дастурлари ва йўл хариталари ўрганилди. Таҳлил жараёнида “яшил иқтисодиёт” концепциясини амалга оширишга қаратилган расмий ҳужжатлар, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича халқаро битимлар ва транспорт соҳасидаги миллий стратегиялар илмий асосда таҳлил қилинди. Статистик маълумотлар таҳлили тадқиқотнинг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, у орқали транспорт воситалари сонининг ўсиш суръати, ёқилғи сарфи, атмосфера ҳавосига чиқарилаётган зарарли моддалар ҳажми ҳамда аҳоли саломатлиги билан боғлиқ экологик кўрсаткичлар ўрганилди. Давлат статистика қўмитаси, Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш қўмитаси ва Жаҳон банки, Европа тикланиш ва тараққиёт банки (ETTB) каби халқаро ташкилотлар маълумотларидан кенг фойдаланилди. Тадқиқотда ҳалқаро тажрибани ўрганиш ва қиёсий таҳлил қилиш усули орқали ривожланган давлатларда жорий этилган “яшил транспорт” моделлари, жумладан электромобиль инфратузилмаси, интеллектуал транспорт тизимлари ва жамоат транспортини рақамлаштириш каби йўналишлар таҳлил қилинди. Бу Ўзбекистон шароитида татбиқ этилиши мумкин бўлган инновацион ёндашувларни аниқлаш имконини берди. Шу билан бирга, мамлакатдаги амалий лойиҳалар ва инвестиция дастурлари ўрганилиб, уларнинг самарадорлиги, иқтисодий таъсири ва барқарор ривожланиш мақсадларига мослиги баҳоланди. Тадқиқот жараёнида тизимли таҳлил ва мутахассислар фикрини ўрганиш элементларидан ҳам фойдаланилди, бу эса олинган хулосаларнинг амалий аҳамиятини оширди.

Натижалар (Results)

Тадқиқот натижалари Ўзбекистонда “яшил” транспорт тизимини ривожлантириш йўналишида муайян илғор қадамлар қўйилганини кўрсатди. Мамлакатда сўнгги йилларда транспорт соҳасини модернизация қилиш ва углерод изини қисқартириш бўйича қатор давлат дастурлари ишлаб чиқилди. Хусусан, 2019 йилда қабул қилинган “Яшил иқтисодиётга ўтиш” стратегияси доирасида транспорт соҳасини барқарор ривожлантириш, экотранспорт инфратузилмасини яратиш ва муҳандислик ечимларини жорий этиш устувор вазифа сифатида белгиланган [1]. Статистик маълумотларга кўра, 2024 йил ҳолатига Ўзбекистонда автотранспорт воситалари сони 4,3 миллиондан ошган бўлиб, уларнинг 88 фоизи ёқилғи сифатида бензин ёки дизел ёқилғисини қўллайди [2]. Бу ҳолат шаҳарлар ҳавосидаги NO₂ ва PM2.5 заррачаларининг юқори концентрациясига олиб келмоқда. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, мамлакатда ҳаво ифлосланиши билан боғлиқ соғлиқни сақлаш харажатлари ялпи ички маҳсулотнинг (ЯИМ) 3,2 фоизини ташкил этади [3]. Шу билан бирга, электромобильлар бозорида ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда. 2021 йилда Ўзбекистонда фақат 20 та электромобиль рўйхатдан ўтган бўлса, 2024 йилда уларнинг сони 7 мингдан ошди [4]. Бу борадаги ўсиш давлатнинг божхона имтиёзлари, зарядлаш станцияларини қуриш бўйича инвестиция дастурлари ҳамда хусусий секторнинг фаол иштироки билан боғлиқ. Халқаро тажриба таҳлили шуни кўрсатадики, электромобильлар сонини ошириш билан бир қаторда жамоат транспортини рақамлаштириш ва велосипед йўлакларини кенгайтириш ҳам углерод изини сезиларли даражада қисқартиради [5]. Масалан, Нидерландия ва Германияда “ақлли” транспорт тизимлари орқали шахсий автомобиллардан фойдаланиш даражаси 20-30 фоизга камайган, бу эса Ўзбекистон учун муҳим қиёсий модел бўлиб хизмат қилади. Тадқиқотдан шу хулосага келиш мумкинки, мамлакатда “яшил” транспорт салоҳиятини ошириш учун:

  1. Электр ва гибрид транспорт воситалари учун қулай бозор муҳитини яратиш;
  2. Зарядлаш станциялари ва инфратузилмани кенгайтириш;
  3. Велосипед ва пиёда йўлакларини ривожлантириш;
  4. Жамоат транспортини рақамлаштириш ва оптималлаштириш;
  5. Автомобиллар чиқиндилари меъёрларини халқаро стандартларга яқинлаштириш каби чоралар устувор аҳамиятга эга.

Муҳокама (Discussion)

Ўзбекистонда «яшил» транспортни ривожлантириш борасида кўрилаётган чора-тадбирлар ва амалиётдаги илғор тажрибаларнинг муҳокамаси қуйидаги асосий йўналишларда ёритилган:

1. Парник газлари эмиссиясини қисқартириш ва иқлим сиёсатининг мувофиқлашуви

2023 йилда Ўзбекистонда транспорт сектори бўйича СО₂ эмиссиялари 16,3 миллион тоннага етди ва бу умумий ташқи эмиссияларнинг тахминан 12 %ини ташкил этди. Бу кўрсаткич 2010 йил билан солиштирганда сезиларли ўсишни кўрсатади, ва транспорт сектори эмиссияси Ўзбекистоннинг ЯИМга нисбатан CO₂ чиқиндисининг 46,1 г/долл. даражасига эга бўлиб, Бу минтақа ва Осиё-Тинч океани ўртача даражаларидан юқори бўлиб қолмоқда [6]. Шу билан бирга, мамлакатда парник газлари эмиссиясини ЯИМ бирлигига нисбатан 2030 йилгача 35 %гача камайтириш мақсад қилинган. Бу кўрсаткич «яшил иқтисодиётга ўтиш» стратегияси билан мувофиқдир[7].  Аммо ўтказилган ҳужжатларда аниқ транспортга мўлжалланган декарбонизация стратегияси (масалан, транспорт сектори бўйича алоҳида эмиссия мақсадлари ёки вақт жадвали) ҳали шаклланмаган, бу бу йўналишдаги муҳим бўшлиқлардан бири ҳисобланади

2. Энергетикасизлаштириш ва инфраструктурани ривожлантириш

Осиё-Тинч океани минтақасида ҳам, Ўзбекистонда ҳам йўл транспорти асосий энергия истеъмолчиси ҳисобланади. Транспорт секторида барқарор энергия манбасига ўтиш эҳтиёжи ортаётганига қарамай, биоёқилғи ва электр ечимидаги бошланғич улуш ҳануз жуда паст бўлиб қолмоқда.

Халқаро Транспорт Форуми (ITF) ташаббуси билан Тошкентда амалга оширилган лойиҳалар аниқ кўрсатдики—шаҳарнинг мобиллик сиёсатини қайта кўриб чиқиш орқали тираждаги ҳаракатланиш, CO₂ эмиссияси ва саёҳат вақтини камайтириш мумкин

3. Альтернатив энергия манбалари: водород ва CNG

Ўзбекистонда CNG (сиқилтирилган табиий газ) транспортда муваффақиятли жорий қилинаётган энергия манбаси, автотранспортда CNG ўрни 59 % даражасида бўлган. Шу асосда, водород билан юқорида ҳам гилотирилган HCNG (водород билан бойитилган CNG) технологиясини жорий этиш, йўл транспортининг эмиссиясини йиллик 0,62 миллион тонна CO₂ эквивалентигача камайтириш имконини беради. Шунингдек, темир йўлларда водород поездлари учун ҳам имкониятлар мавжуд. Ушбу ечимлар «яшил» транспортни ривожлантиришда нафақат экология, балки энергетик мустақиллик ва саноатнинг диверсификациясида муҳим рол ўйнайди.

4. Иқтисодий ва ижтимоий натижалар

Ўзбекистоннинг иқлим ва тараққиёт ҳисоботларида иқлимга мослашиш чораларининг иқтисодий самарадорлиги таъкидланган: иқлим акциялари киритишсиз ҳолатда мамлакат иқтисодиёти 2050 йилгача тахминан 10 %га кичрайиши эҳтимоли мавжуд. Шунингдек, иқлимга мослашиш чораларининг иқтисодий фойдаси харажатлардан 2–3 баравар юқори эканлиги таъкидланган. Шу асосда, яшил транспорт лойиҳалари оддий экологик фойдадан кўра кенг ижтимоий-иқтисодий натижаларга ҳам эга эканлиги кўринади.

5. Таърифи ва ҳукумат вакили билан ҳамоҳанглик

Ўзбекистоннинг «яшил иқтисодиётга ўтиш» стратегияси (2019–2030) доирасида энергетик самарадорлик, CNG жорий этилишини таъминлаш, субсидиялар ва қонунчилик ислоҳотлари киритилган. Масалан, GHG ҳисобот тизимлари, рейтинглар, экологик имтиёзлар жорий қилинмоқда ва хусусий секторнинг қатнашиши рағбатлантирилмоқда

Шу билан бирга, AIIB ва АDB каби халқаро молиялаштирувчи ташкилотлар билан ҳамкорликда экологик энергия, э-мобиллик ва инфраструктурани модернизация қилишга йўналтирилган лойиҳалар ҳам амалга оширилмоқда.

Хулоса

Ўзбекистонда яшил транспорт тизимини жорий этиш ва ривожлантириш иқлим ўзгаришига қарши курашишда муҳим стратегик вазифадир. Электробуслар, гибрид автомобиллар, велосипед йўлаклари ва электр зарядлаш станциялари тармоғини кенгайтириш орқали экологик барқарор шаҳар муҳитини яратиш мумкин. Мамлакатдаги қонунчилик ислоҳотлари, давлат дастурлари ва халқаро ҳамкорлик лойиҳалари бу йўналишдаги саъй-ҳаракатларнинг изчиллигини таъминлайди. Ушбу чора-тадбирларнинг амалга оширилиши Ўзбекистоннинг транспорт соҳасини экологик тоза ва замонавий тизимга айлантириш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

  1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори, 02.12.2022 йилдаги ПҚ-436-сон. 2030 йилгача Ўзбекистон Республикасининг «яшил» иқтисодиётга ўтишига қаратилган ислоҳотлар самарадорлигини ошириш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида. https://lex.uz/uz/docs/6303230

2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори, 19.12.2022 йилдаги ПҚ-443-сон. Электромобиллар ишлаб чиқаришни ташкил этишни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида.https://lex.uz/docs/6316583?ONDATE=07.07.2023

3.Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг ялпи мажлисига 2022 йилнинг биринчи ярми якунлари бўйича Ички ишлар вазири генераллейтенант П.Р.Бобожоновнинг ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва уларнинг профилактикаси ҳолати тўғрисидаги ахбороти.https://api-portal.gov.uz/uploads/8f10c5f8-0007-f581-c1db-bbf5d2a8b1d1_media_.pdf

  1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори, 16.02.2023 йилдаги ПҚ-59-сон. Жамоат транспорти тизимини ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тўғрисида.https://lex.uz/docs/6386205
  2. 29.03.2024 йилдаги 166-сонли “Атмосфера ҳавосига транспорт воситаларининг салбий таъсирини камайтириш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. https://lex.uz/docs/6858809

6.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон-2030” стратегиясини “Атроф-муҳитни асраш ва “Яшил иқтисодиёт” йилида амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”  ПФ-16 сонли Фармони.https://lex.uz/docs/7369703

  1. Еще 200 электробусов привезут в Ташкент в 2024 году. https://kun.uz/ru/news/2023/12/04/yeshche-200-elektrobusov-privezut-v-tashkent-v-2024-godu
  2. апрелдан Ўзбекистонга автомобиллар олиб кириш чекланиши мумкин.https://www.gazeta.uz/uz/2024/03/31/auto-import/

9.  База знаний по транспорту в Азиатско-Тихоокеанском регионе. https://asiantransportobservatory.org.

10.“Yashil” logistika nima uchun zaruratga aylanmoqda? https://yuz.uz/uz/news/yashil-logistika-nima-uchun-zaruratga-aylanmoqda

 Наргис Қосимова, ф.ф.д., профессор

Улашинг: